หลักฐานธรรมกายในคัมภีร์พุทธโบราณ ตอนที่2 : คันธาระและเอเชียกลาง

พระพุทธศาสนาในคันธาระและเอเชียกลาง

โดยสภาพทางภูมิศาสตร์ คันธาระนับเป็นปากประตูของอินเดียในการที่จะเปิดตัวออกไปสู่โลกกว้างผ่านเส้นทางสายไหม จึงเป็นศูนย์กลางในการแลกเปลี่ยนศิลปวิทยาการ วัฒนธรรม ความเชื่อ ตลอดจนศาสนาของหลายเชื้อชาติที่มีการคมนาคมบนเส้นทางแห่งนี้

การศึกษาทางประวัติศาสตร์บ่งบอกถึงการเดินทางของพระพุทธศาสนาเข้าไปสู่ดินแดนที่เรียกว่า กัศมีระ-คันธาระ หรือ คันธาระโบราณหลายระลอกตั้งแต่พุทธกาลเป็นต้นมา รวมถึงการเผยแผ่พระพุทธศาสนาจากอินเดียผ่านกัศมีระ-คันธาระไปสู่เอเชียกลางและประเทศจีน ซึ่งหลักฐานทางโบราณคดีบ่งชี้ว่า น่าจะเป็นการเดินทางไปกับเส้นทางสายการค้าทางไกลมากกว่าที่จะเป็นการแผ่ขยายออกไปตามลำดับ (Neelis 2000: 919-21)

พระภิกษุจีน สวนจ้าง หรือพระถังซัมจั๋ง

อย่างในบันทึกการเดินทางของพระภิกษุจีน สวนจ้าง (หรือรู้จักกันว่าพระถังซัมจั๋ง) ระบุว่า พระพุทธศาสนาเดินทางเข้ามาสู่ดินแดนคันธาระและเอเชียกลางโดยพ่อค้า 2 ท่านคือ ตปุสสะและภัลลิกะ อุบาสกสองคนแรกในพระพุทธศาสนา ผู้ถวายภัตตาหารมื้อแรกแด่พระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทั้งสองท่านเป็นชาวแบคเทรีย (Dietz 2007: 59-60)

นอกจากนี้ อรรถกถาธาตุวิภังคสูตรยังกล่าวถึงเรื่องราวของพระเจ้าปุกกุสาติผู้เป็นกษัตริย์ของแคว้นคันธาระในนครตักศิลา ได้รับธรรบรรณาการจากพระเจ้าพิมพิสารที่เขียนจารึกบนแผ่นทองคำพรรณนาคุณของพระรัตนตรัย และการทำสมาธิแบบอานาปานสติจึงเกิดพระปีติแรงกล้าในข่าวการบังเกิดขึ้นของพระรัตนตรัย และทรงปฏิบัติธรรมด้วยตนเองตามวิธีการที่พระเจ้าพิมพิสารจารึกไว้ในแผ่นทองคำนั้นจนได้ฌานสมาบัติ จึงสละราชสมบัติเสด็จออกผนวชอุทิศต่อพระสัมมาสัมพุทธเจ้า

ในยุคสมัยพระเจ้ากนิษกะ มีการจัดการสังคยานาครั้งที่ 4 จัดขึ้นที่ กุณฑลวันมหาวิหาร ในกรุงชลันธระ กัศมีระ ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของคันธาระ โบราณ ทรงโปรดให้สร้างวิหาร สถูป เจดีย์ ให้เจาะถ้ำตามหน้าผาของหุบเขาบามิยัน และแกะสลักพระพุทธรูปหลายองค์

หลักฐานธรรมกายในคันธาระและเอเชียกลาง

คัมภีร์ที่ศึกษาขุดค้นพบในคันธาระ 5 แหล่งใหญ่ๆ ได้แก่ ฮัดดา ประเทศอัฟกานิสถาน บาจัวร์ ประเทศปากีสถาน บามิยัน ประเทศอัฟกานิสถาน กิลกิต ประเทศปากีสถาน และแบคเทรีย ในตอนบนของประเทศอัฟกานิสถาน และในเอเชียกลาง จุดค้นพบคัมภีร์อาจแบ่งได้เป็น 2 เขตใหญ่ คือ ตอนเหนือ และตอนใต้ของทะเลทรายทากลามากัน โดยทางตอนใต้ของทะเลทรายทากลามากัน พบคัมภีร์ใน 2 จุดหลักคือ โขตาน และนิยะ ส่วนทางตอนเหนือและตะวันออกของทะเลทรายทากลามากัน พบคัมภีร์ใน 4 จุดหลัก ได้แก่ คิซิล กุชา เทอร์ฟานและตุนฮวง จากการสำรวจเนื้อหาคัมภีร์ดังที่แจกแจงไว้ข้างต้นแล้วพบว่า คัมภีร์ที่เก่าที่สุดอยู่ในกลุ่มของ สปลิต คอลเลคชัน (Split Collection) ประเทศเยอรมนี เขียนด้วยภาษาคานธารี อักษรขโรษฐี จำนวน 5 ชิ้น จารึกบนเปลือกไม้เบิร์ช ม้วนที่มีอายุเก่าแก่ที่สุดอยู่ในราว พ.ศ. 296-434 ขณะที่จารึกพระเจ้าอโศก เริ่มตั้งแต่ประมาณ พ.ศ. 226 ภาษาปรากฤต อักษรพราหมี ดังนั้นสปลิต คอลเลคชัน (Split Collection) จึงน่าจะมีความเก่าใกล้เคียงกับจารึกพระเจ้าอโศกเลยทีเดียว ซึ่งย่อมแสดงว่าในช่วงเวลานั้นอักษรเขียนได้แพร่หลายในอินเดียและภูมิภาคใกล้เคียงทางตะวันตกเฉียงเหนือแล้ว

ทะเลทรายทากลามากัน Takla Makan

จารึกบนเปลือกไม้เบิร์ช ม้วนที่มีอายุเก่าแก่ที่สุดอยู่ในราว พ.ศ. 296-434

จารึกพระเจ้าอโศก เริ่มตั้งแต่ประมาณ พ.ศ. 226 ภาษาปรากฤต อักษรพราหมี

จากงานวิจัยในภูมิภาคคันธาระ เอเชียกลาง และจีน งานวิจัยนี้ตอบปัญหาดังนี้1. มีการกล่าวถึง “ธรรมกาย” จริงในคัมภีร์ดั้งเดิม

โดยมีปรากฏในงานที่ ดร.ชนิดา จันทราศรีไศลถอดถ่ายจากคัมภีร์โบราณ 15 คัมภีร์ ดร.ชัยสิทธิ์ สุวรรณวรางกูล ถ่ายถอดจาก 4 คัมภีร์หลัก พระวีรชัย เตชงฺกุโรและคณะรวบรวมจากร่องรอยทุติยภูมิเป็นส่วนใหญ่ได้อีก 78 คัมภีร์ ทั้งนี้ยังมีคัมภีร์อีกเป็นจำนวนมากที่ยังไม่ได้อ่าน

เท่าที่ร่องรอยสามารถสืบค้นได้ คัมภีร์ที่มีคำว่า “ธรรมกาย” ที่เก่าที่สุดและสำคัญที่สุดนั้น ในที่นี้อาจแบ่งเป็น 3 ช่วงยุคเรียงลำดับที่ศึกษา คือ

ยุคพุทธกาล ถึงประมาณ พ.ศ. 300 เป็นช่วงคำสอนดั้งเดิม

เป็นช่วงที่เกือบไม่ปรากฏคัมภีร์ตัวเขียน เพราะการถ่ายทอดใช้วิธีท่องจำและสอนปากเปล่า อาจมีการแกะสลักหรือวาดภาพที่เกี่ยวกับพระพุทธเจ้าในเชิงสัญลักษณ์ ซึ่งในปัจจุบันมีการค้นพบอยู่บ้างแต่ไม่อาจตีความหมายได้ชัดเจน

ยุคหินยานและมหายานก่อนขยายความ จาก พ.ศ. 300 ถึงราวพ.ศ.743

(ปี พ.ศ. 743 เกิดคัมภีร์มัธยามิกะของท่านนาคารชุน)

เป็นช่วงยุคที่เกิดคัมภีร์มากมายในเขตเอเชียกลางและคันธาระ โดยเฉพาะอย่างยิ่งตั้งแต่พ.ศ. 400 สืบต่อมาอีกสามศตวรรษเศษเป็นช่วงที่พุทธศาสนามีความรุ่งเรืองมากจนถึงกับมีการจารึกเป็นตัวอักษรเขียนปรากฏอย่างมากมาย ทั้งหินยาน

และมหายานก่อนขยายความ สำนักที่สามารถระบุได้ว่ามีอิทธิพลอยู่ในแถบนี้แต่โบราณ ประกอบด้วยมหาสางฆิกะ สรรวาสติวาท และธรรมคุปต์ เป็นต้น ยุคนี้เกิดภาพแกะสลักและพระพุทธรูปศิลปะคันธาระราวปี พ.ศ. 370

พระพุทธรูปศิลปะคันธาระ

ยุคมหายานขยายความ ตั้งแต่ พ.ศ. 744

ซึ่งสมัยท่านนาคารชุน ประพันธ์“โศลกมูลฐานว่าด้วยทางสายกลาง” ที่เรียกว่าคัมภีร์สายมัธยามิกะ หรือช่วง

มหายานยุคขยายความ (ท่านนาคารชุนมีชีวิตอยู่ประมาณ พ.ศ. 693-793) จากงานวิจัยข้างต้นสรุปคัมภีร์ด้วยการแบ่งช่วงยุค (periodization) ได้ดังนี้

1.1 ยุคพุทธกาล ถึงประมาณ พ.ศ. 300

คัมภีร์ที่ปรากฏเรื่องธรรมกายส่วนใหญ่อยู่ในสายมหาสางฆิกะ แต่เนื่องจากในยุคนั้นยังไม่ได้จารคัมภีร์ด้วยตัวอักษร (อาจมีแต่ยังไม่พบ หรือพบน้อยมาก) ทว่าจะถูกท่องจำ และนำไปเขียนในยุคต่อๆ มา หลังจากนั้นก็จะถูก

แปลเป็นภาษาต่างๆ ขยายความกว้างออกไปอีก ดังเช่นมหาปรินิรวาณสูตรถูกระบุว่าเป็นพระสูตรสุดท้ายที่พระพุทธองค์ได้เทศน์สั่งสอนก่อนจะเสด็จดับขันธปรินิพพาน ในยุคนี้มีคัมภีร์สำคัญเช่น มหาปรินิรวาณสูตร คัมภีร์ปรัชญาปารมิตา

คัมภีร์เหล่านี้มีสาระสำคัญมากมายที่เกี่ยวข้องกับ “ธรรมกาย” และเป็นต้นสาย “ตถาคตครรภะ” ซึ่งกล่าวถึงกายภายใน

1.2 ยุคหินยานและมหายานก่อนขยายความ จาก พ.ศ. 300 ถึงราว พ.ศ. 743

เป็นช่วงยุคที่พุทธศาสนารุ่งเรืองมากทางตอนเหนือของอินเดียและเกิดคัมภีร์มากมาย ส่วนใหญ่เป็น

สายมหาสางฆิกะ โลโกตรวาท ธรรมคุปต์ สรรวาสติวาท มูลสรรวาสติวาท คัมภีร์ที่พบมีดังต่อไปนี้

1.2.1 คัมภีร์ในสายของปรัชญาปารมิตา ถือเป็นคัมภีร์ที่มีความเก่ามาก น่าจะเขียนขึ้นระหว่าง พ.ศ. 400-พ.ศ. 600

1.2.2 โทณสูตร ภาษาคานธารี พ.ศ. 480-530 สายธรรมคุปต์

1.2.3 ภัทรปาละสูตร ภาษาสันสกฤตแบบผสม น่าจะเขียนขึ้นราว พ.ศ. 500 หรือเก่ากว่านั้น เป็นมหายาน (ก่อนยุคขยายความ)

1.2.4 คัมภีร์ประเภทนิทเทส ภาษาคานธารี พ.ศ. 490-510 สายธรรมคุปต์

1.2.5 โพธิสตฺตวปิฏก ภาษาคานธารี พ.ศ. 580-780 สายธรรมคุปต์

1.2.6 วาสิชฎสูตร ภาษาคานธารี พ.ศ. 610-620 สายสรรวาสติวาท

1.2.7 หลักตถาคตครรภะ เป็นคำสอนที่แท้จริงของพระพุทธเจ้าหรือไม่นั้น ได้มีการค้นพบคัมภีร์โบราณซึ่งย้อนหลังไปได้ถึง

พุทธศตวรรษที่ 6-7 (ศ. 1-2) ซึ่งอาจถอยไปได้เก่ากว่านั้น คือราว พ.ศ. 400

1.3 ยุคมหายานขยายความ ตั้งแต่ พ.ศ. 744

1.3.1 ศตปญฺจศติกา สโตตรฺ ภาษาสันสกฤต พ.ศ. 780-980 เป็นมหายาน

1.3.2 จตุศะติกา สโตตรฺ ภาษาสันสกฤต พ.ศ. 780 -980 เป็นมหายาน

1.3.3 ตถาคตครฺภสูตร (Tathāgatagarbha sūtra) ฉบับดั้งเดิมน่าจะมีอายุในช่วง พุทธศตวรรษที่ 8-9 เป็นมหายาน

1.3.4 ศฺรีมาลาเทวีสิหนาทนิรฺเทศ ภาษาสันสกฤต พ.ศ.880-980 สถานที่พบ บามิยัน เป็นมหายาน

1.3.5 สมาธิราชสูตร ภาษาสันสกฤต ฉบับ พ.ศ. 880-980 เป็นมหายาน

1.3.6 คัมภีร์ลังกาวตารสูตร พุทธศตวรรษที่ 9

1.3.7 วัชรัจเฉทิกา ปรัชญาปารมิตา ภาษาสันสกฤต พ.ศ. 980-1180 และวัชรัจเฉทิกา ปรัชญาปารมิตา พ.ศ. 930-1200 ภาษาโขตานโบราณ เป็นมหายาน

1.3.8 อังคุลิมาลียะสูตร พ.ศ. 988-996

1.3.9 ไมเตรฺยวยากรณ ภาษาสันสกฤต ฉบับ พ.ศ. 1080-1280 ค้นพบที่บามิยัน เป็นมหาสางฆิกะ และฉบับ พ.ศ. 1080-1280 ค้นพบที่กิลกิต เป็นสายมูลสรรวาสติวาท

1.3.10 โยคาจาร ภาษาสันสกฤต พ.ศ. 980-1180 เป็นสรรวาสติวาทหรือมูลสรรวาสติวาท

1.3.11 คัมภีร์ต้นฉบับภาษาโขตาน พ.ศ. 1000-1500

1.3.12 ภัทรปาลสูตร ภาษาสันสกฤตแบบผสม พ.ศ. 1080-1280 เป็นมหายาน

1.3.13 มหาปรินิรวาณมหาสูตร ภาษาสันสกฤต พ.ศ.1080-1280 พบสองแห่งในเอเชียกลาง เป็นพระสูตรมหายาน

1.3.14 ไม่ปรากฏชื่อ ภาษาสันสกฤต เขียนด้วยอักษรอัพไรท์ กุปตะ (Upright Gupta) ใน พ.ศ. 1080-1280

1.3.15 สุวรฺณปฺรภาโสตฺตมสูตร ภาษาสันสกฤต พ.ศ.1080-1280 พบในเอเชียกลาง เป็นมหายาน

1.3.16 ธรรมศรีรสูตร ภาษาสันสกฤต ฉบับ พ.ศ. 1080-1280 และฉบับ พ.ศ. 980-1180 เขียนด้วยภาษาโขตานโบราณ เป็นมหายาน

คัมภีร์เหล่านี้ยืนยันร่องรอยความมีอยู่ของคำสอนธรรมกาย อย่างต่อเนื่องตลอดช่วงระยะเวลาพันปีแรก หลังจากนั้นคันธาระและเอเชียกลางถูกกระทบกระเทือนอย่างรุนแรงด้วยการรุกเข้ามาของกองทัพต่างศาสนา ชาวเมืองต้องละทิ้งศาสนาดั้งเดิมของตน ถาวรวัตถุและร่องรอยจารึกถูกทำลายจนแทบไม่มีเหลือและถูกเปิดเผยสู่สายตาของคนยุคปัจจุบันเพียงเล็กน้อยเท่านั้น

(ข้อมูลจากสถาบันวิจัยDIRI และหนังสือหลักฐานธรรมกายในคัมภีร์พุทธโบราณ 1 )